خداوند در قرآن کریم جریان خلقت حضرت آدم ((ع)) را در آیات مختلفی بازگو نموده است. بخشی از این آیات به موضو(ع) سجده فرشتگان بر آن حضرت اختصاص یافته است که قط(ع)ه ای زیبا، غرورآفرین اما مشکل از نظر تفسیری است، به گونه ای که مفسران درباره چیستی و چگونگی سجده فرشتگان به بحث و بررسی پیرامون دیدگاه های مختلفی نظیر: پیشانی بر زمین نهادن فرشتگان، خضو(ع) و خشو(ع) آنها و قرارگرفتن آدم به (ع)نوان قبله گاه آنان، پرداخته اند. مفسران درباره اینکه شخص حضرت آدم ((ع)) یا نو(ع) آدمی و حضرت به (ع)نوان نماینده دیگر انسان ها مسجود له فرشتگان بوده و نیز درباره اینکه در امر به سجده، خطاب شامل همه فرشتگان بوده است یا برخی از آنان، اختلاف نظر دارند. این مقاله ضمن بررسی دیدگاه های فوق بر آن است که امر به سجده در این آیات، امر حقیقی است و این امر برای تکریم و ت(ع)ظیم شان آدم انجام یافته است و فرشتگان برای امتثال فرمان خداوند جبین بر خاک نهاده اند.

ماجرای خلقت آدم ((ع))، از جمله داستان های قرآنی است که در متون تفسیری و بویژه تفسیرهای (ع)رفانی، با ظرایف خاصی همراه می باشد. در این میان، کشف الاسرار میبدی با زبانی نمادین و تصویری، به تفسیر (ع)رفانی این داستان می پردازد. روایت میبدی از این ماجرا، در نوبه ثالثه کشف الاسرار، لایه های درونی و دلالت های م(ع)نایی فراوانی دارد. نظر به ت(ع)دد سطوح رمزگانی در این داستان، این پژوهش به رمزگان شناسی این متن نظر داشته است. در بررسی رمزگان های یک متن، تقسیم بندی ها و نظریه های مختلفی مطرح است و این پژوهش بر اساس الگوی پنج گانه بارت انجام شده است. با توجه به ویژگی های این الگو، همچون روایت محور بودن، توجه به رمزگان های فرهنگی و ایدئولوژیکی- که در متون تفسیری (ع)رفانی جایگاه ویژه ای دارد- پژوهش حاضر این الگو را اساس بررسی رمزگان ها قرار داد. محدوده این پژوهش نیز تفسیر آیات سی ام تا سی و هشتم سوره بقره در نوبه ثالثه کشف الاسرار بوده است. نتایج این بررسی، نشان می دهد در داستان خلقت آدم ((ع)) به روایت میبدی انوا(ع) رمزگان های هرمنوتیکی، کنشی، م(ع)نایی، نمادین و فرهنگی درخور تشخیص است. برخی از این رمزگان ها از نص صریح قرآن هم برداشت می شود و برخی، شاخ و برگی است که میبدی به این داستان می دهد. از بین انوا(ع) مذکور، رمزگان هرمنوتیکی و کنشی، بیش ترین نقش را در پیشبرد فرایند داستان ایفا می کنند.

مطابق آیات و روایات، (ع)الم تکوین در دو بخش (ع)الم انوار و (ع)الم اجسام خلق شده است. (ع)الم اجسام متوقف و وابسته به (ع)الم انوار (ع)الم انوار مدبر آن است. اولین مخلوق خداوند، نور وجودی حضرت محمد (ص) است که همه چیز از آن پیدا شده و اصل (ع)الم خلقت. ت(ع)ابیر مختلفی چون (ع)قل، نور، روح و قلم درباره آن به کار رفته است. انوار حضرت امیرالمومنین ((ع))، فاطمه ((ع))، ائمه اطهار، انوار 124هزار پیامبر، (ع)رش، کرسی، لوح، بهشت و انوار مومنین از نور وجودی پیامبر (ص) آفریده شده است. آب اولین مخلوق در (ع)الم اجسام است که با واسطه از نور پیامبر (ص) خلق شده و از آن تمام این (ع)الم ماده در شش روز از ایام ربوبی پدید آمده است.

خلقت حضرت آدم ((ع)) و برخی حوادث پیرامون آن در هفت سوره از قرآن مجید بیان شده است. در سه سوره بقره، ا(ع)راف و طه از حقیقتی به نام «جنت» به (ع)نوان سکونت گاه اولیه آدم و حوا یاد می شود. چیستی و مکان جنت مذکور مساله ای اختلافی در میان مفسران است. در این باره هشت دیدگاه وجود دارد که چهار قول از همه برجسته تر است: آسمانی و آخرتی بودن جنت؛ دنیایی و زمینی بودن جنت؛ برزخی بودن جنت و توقف و (ع)دم ت(ع)یین به سبب ت(ع)ارض مستقر در ادله. بررسی تفاسیر فریقین نشان می دهد که دیدگاه برزخی با شواهد و قراین تطابق بیشتری دارد و پاسخ های دقیق تری به شبهات می دهد. افزون بر آن، دقت در ظهور آیاتی که جنت آدم ((ع)) در آنها مطرح شده و توجه به ترتیب چینش اتفاقات و روایات تفسیری، دلیلی نو بر تقویت قول برزخی بودن جنت آدم ((ع)) است.

خداوند در قرآن کریم، سرگذشت بسیاری از پیامبران را در قالب تمثیل، تشبیه و مهم تر از آن درقالب داستان بیان کرده است. با توجه به اهمیت موضو(ع) آفرینش آدم به (ع)نوان اولین انسان، در قرآن کریم این مسئله مورد توجه بوده است و مفسران بسیاری در ذیل آیات مربوط به قصه آفرینش آدم، دیدگاه های مت(ع)ددی را مطرح کرده اند. قاضی ن(ع)مان نیز در کتاب اساس التأویل، دیدگاه های تأویلی و (ع)رفانی خود را درمورد قصه خلقت آدم بیان داشته است. نوشتار حاضر درپی یافتن پاسخ این سوال است که دیدگاه قاضی ن(ع)مان در ذیل آیات مربوط به حضرت آدم و حوا چیست؟ براین اساس، این مقاله برمبنای روش اسنادی-تحلیلی می کوشد مبانی فکری قاضی ن(ع)مان را موردبررسی و نقد قراردهد. یافته های تحقیق نشان می دهد، قاضی ن(ع)مان، در تفسیر و به ویژه در تأویلات (ع)رفانی بیشتر از تراوشات ذهنی خود بهره جسته و به صورت ذوقی مطالبی را بیان نموده است و جز درموارد بسیار کمی از روایات اهل بیت ((ع)) بهره برده است و (ع)لاوهبر آن، اشاره ای به مناب(ع) تأویلات خود نمی کند.

ازجمله کتب بسیار مهم و کلیدی در زمینه مانویت، کتاب کفالایا است که در اصل به زبان قبطی نوشته شده است. مسیحیان شمال آفریقا که به این دین جدید گرویده بودند، این کتاب را به زبان قبطی و به نو(ع)ی از زبان مانی حی، که در این کتاب با (ع)ناوینی چون «فرستاده» و «پیامبر» از او یاد می شود، نوشته اند.هرفصل، جلسات و(ع)ظ مسیح را می ماند؛ که شاگردان از او چیزی را می پرسند و پاسخ را از پیامبر خود دریافت می کنند.خلقت همواره نقطه (ع)طف و لحظه ی آغاز هر چیزی است. خلقت بشر همواره بخش افسون کننده و جذاب ادیان به شمار می آید، به ویژه در مانویت که برگرفته از افکار تلفیقی بودایی، مسیحی و گنوسی است. داستان آفرینش آدم، به صورت دقیق تنها در فصل 64 کفالایای قبطی (ع)نوان شده. چنین بیان می شود که آدم را در سه چیز برتر و بهتر از سایر موجودات مرکب در آسمان و زمین می دانند و اینکه دیوان به خاطر هفت ویژگی اش او را به وجود آوردند. از این رو از لحاظ اسطوره-شناسی و تحقیق در این زمینه، این فصل حائز اهمیت است.

در میان آیات قرآن در مورد ادوار زمانی خلقت آسمان ها و زمین تناقضی ظاهری دیده می شود؛ این ادوار زمانی در آیات 12 9 سوره فصلت هشت روز و در آیات دیگر شش روز است. در این رابطه، برخی مفسران ت(ع)ارض مذکور را مطرح نکرده و در نتیجه به دنبال پاسخ نبوده اند و سایر مفسرانی که تلاش کرده اند این ت(ع)ارض را حل کنند بر این اساس که هدف خدای مت(ع)ال در این سوره بیان تفصیلی شش روز بوده است یا نه، راه حل هایی ارائه داده اند. این مقاله از یک سو س(ع)ی دارد به نقد آراء مفسران بپردازد و از سوی دیگر این ت(ع)ارض ظاهری را بر مبنای تمایز (ع)الم «خلق و امر» بزداید. بنابراین بر اساس اینکه در آیه دهم «ج(ع)ل رواسی» و «تقدیر اقوات» که در چهار روز انجام شده است، مکمل خلقت است نه اصل خلقت، دو دوره ای که در ادوار آفرینش آسمان ها و زمین از سوی خدای سبحان مسکوت مانده و مورد اختلاف مفسران است، به اتیان آسمان ها و زمین مربوط است که در آیه یازدهم بدان اشاره شده است.

یکی از مباحث مهم در رابطة (ع)لم و دین، کیفیت پیدایش انسان است. از منظر (ع)لمی، نظریة تکامل به این بحث پرداخته است و از نظر دینی این بحث تحت (ع)نوان خلقت حضرت آدم و حواء مطرح شده و در زمینة نسبت این دو، دیدگاه های مت(ع)ددی مطرح شده است. بیشتر آثاری که از سوی اندیشمندان مسلمان در این زمینه نوشته شده، با توجه به آیات قرآن بوده و به روایات در این زمینه توجه لازم نشده است. درحالی که در روایات اهل بیت((ع)) بحث پیدایش انسان با تفصیل بیشتری بیان شده و اب(ع)اد جدیدی را در اختیار ما می گذارد. از منظر (ع)لمی انسان های نخستین بسیار قبل تر از زمانی که برای خلقت حضرت آدم((ع)) در نظر گرفته شده بر روی زمین موجود بوده اند؛ و درصورتی که آدم و حوا به (ع)نوان نخستین انسان ها بر روی زمین دانسته شوند، این موضو(ع) یکی از ت(ع)ارضات (ع)لم و دین قلمداد می شود. اما با توجه به روایات حضرت آدم و حوا نخستین آدمیان نبوده اند؛ بلکه قبل از آنها نیز موجوداتی آدم نما یا انسان نما بر روی زمین زندگی می کردند. بحث از اصل وجود و بیان خصوصیات این موجودات در روایات در حل این ت(ع)ارض نقش اساسی دارد. در این نوشتار با روش کتابخانه ای روایات ناظر به آدم نماها جم(ع) آوری و مورد بررسی قرار می گیرد و زمینه را برای بررسی های تطبیقی میان (ع)لم و دین فراهم می کند. با تحلیل روایات در این موضو(ع) اصل وجود آدم نماها و برخی از ویژگی های آنان، مانند خصوصیات ظاهری و اخلاقیات شان مشخص می شود. همچنین در مورد انقراض آنان نیز با توجه به روایات می توان گفت که یک امری مسلم بوده است.

حضرت آدم ((ع))، در مثنوی بیانگر حرکت سالکی است که از آغاز م(ع)رفت به نهایت کمال می رسد. آدم، پلّه پلّه از مقامات تبتل تا فنا به ملاقات الهی دست می یابد. این سیری که مولانا از آدم بیان می دارد برگرفته از قرآن و تفاسیر آنست. آدم در مثنوی شیخ کاملی است که از سوی خدا آمده است و با توبه و تضر(ع) و د(ع)ا به سوی او باز می گردد. مقام خلیفت اللهی آدم ((ع))، مشرو(ع)یت بخش، کار (ع)ارف است که با سرلوحه قرار دادن این مقام بواسطه شری(ع)ت که آراستگی به اخلاق الهی است، گام در طریقتی می نهد که او را خالی از نفس و تاریکیهای آن می نماید تا سرانجام به حقیقت که همان مقام خلافت الهی است، برسد.

قیاس اولویت به م(ع)نای قوی بودن (ع)لت حکم در فر(ع) و سرایت حکم اصل به فر(ع)، از براهین و قوا(ع)دی است که در قرآن استفاده شده است. از جمله موارد استفاده از این قا(ع)ده، اثبات خلق جدید و بازگرداندن موجودات (انسان) در م(ع)اد است. قرآن در مرحلة نخست برای برطرف کردن استب(ع)اد مشرکان، خلقت جدید موجودات در م(ع)اد را با خلقت ابتدایی قیاس کرده است و بیان می دارد که هرگاه خداوند قادر به خلقت مسبوق به (ع)دم باشد به طریق اولی قادر به بازگرداندن خلقی است که مسبوق به (ع)دم نیست. در ضمن این بحث اشاره شده است که آفرینش این دو خلق، در نزد خداوند به یک اندازه قدرت لازم دارد و خلقت هیچ کدام نسبت به دیگری مشقت و سختی همراه ندارد. در مرحلة ب(ع)د، برای اثبات خلق جدید و بازگرداندن انسان در م(ع)اد، قدرت بر آفرینش آسمان و زمین که با ذهن منکران م(ع)اد همخوانی بیشتری دارد حد وسط در قیاس اولویت قرار گرفته و اثبات شده است که هرگاه خداوند قادر به آفرینش آسمان و زمین با آن (ع)ظمت و اجزای بزرگ باشد به طریق اولی قادر است انسان را که تنها از گل چسبنده و دارای اجزای کوچک است دوباره بازگرداند. در ذیل این قیاس مِثلیت بدن دنیوی و اخروی و (ع)ینیت این دو بدن پس از ورود نفس به بدن اخروی تبیین شده است.